Kaplica Grobowa Księżnej Żagańskiej Pauliny Rachel Elżbiety
de Talleyrand-Pèrigord (1823-1895).
Katolicki cmentarz „na górce” powstał w XVI wieku, jest to najstarszy istniejący cmentarz na terenie miasta Żagania. Do najstarszych zabytków zalicza się kościół pw. Nawiedzenia NMP z XIV wieku wraz z przyległą repliką Grobu Pańskiego z XVII wieku, wzniesioną na wzór kaplicy z Görlitz.
W 1895 roku wzniesiono kaplicę grobową dla drugiej żony księcia żagańskiego Napoleona Ludwika de Talleyrand – Pèrigord – Pauliny Rachel Elżbiety markizy de Castellane. Jej pierwszym mężem był Maksymilian hrabia von Hatzfeldt- Trachenberg. Wywodziła się ze starej francuskiej rodziny. Jej ojciec Bonifacy de Castellane, był adiutantem Napoleona Bonaparte i marszałkiem Francji. Zawarte małżeństw, było morganatyczne. Spowodowało to pewne konsekwencje m.in. dziedziczenie dla jedynej córki Doroty z tego związku. Księżna żagańska Paulina za życia wybrała miejsce ostatniego spoczynku, w okolicy pochówku sióstr zakonnych ze zgromadzenia św. Karola Boromeusza, które pracowały w szpitalu św. Doroty i Św. Ducha. Po śmierci Pauliny 1895 roku, dzieci z pierwszego małżeństwa: Ludwika hrabina von Welczek, Bonifacy hrabia von Hatzfeldt- Trachenberg, a także Dorota Maria Ludwika księżna zu Fürstenberg, z domu hrabina von Talleyrand-Pèrigord ufundowali kaplicę grobową.
Główną inicjatorką była księżna Dorota, która zleciła wykonanie projektu kaplicy dwóm wiedeńskim architektom, byłi to: Amand Bauque i Albert Pio. Wcześniej realizowali przebudowę rezydencji książęcej w rodowej miejscowości książąt zu Fürstenberg w Donaueschingen. Pracę budowlane rozpoczęto 12 czerwca 1896 roku, wzniesiono ją z piaskowca i żółtej cegły klinkierowej. Od strony zachodniej zakończona jest absydą. Nad portalem wstawiono dwie tarcze herbowe; de Talleyrand i de Castellane. Wnętrze kaplicy oświetlały dwa okna witrażowe, bramę wejściową wykonał żagański mistrz ślusarski Robert Thiel. Wnętrze również było wyposażone w neogotycki ołtarzyk znajdujący się na wprost wejścia. W pobliżu kaplicy również pierwotnie znajdował się krzyż przywieziony przez Paulinę z Włoch, niestety nie zachował się do chwili obecnej.
Dodatkowym wyposażeniem wnętrza są dwie zachowane do dzisiaj tablice z treścią zaczerpniętą z Księgi Tobiasza i Eklezjasty w języku francuskim:
„Była radością naszego życia, wytchnieniem naszych serc”
oraz z Księgi Przysłów:
„Spokojna siła panowała w jej duszy, roztropność zasiadała na jej ustach dobroć była w jej sercu”
Na zewnątrz od strony północnej na elewacji kaplicy wisiała niegdyś tablica nagrobna w języku francuskim o treści:
„Tu spoczywa Rachel Elżbieta Paulina de Castellane, zamężna w pierwszym małżeństwie z hrabią Maksymilianem von Hatzfeldt-Trachenberg, w drugim małżeństwie z księciem Talleyrandem, księciem żagańskim i Valençay: urodzona w Paryżu 6 lipca 1823, zmarła w Berlinie 9 marca 1895”
Księżna Żagańska Paulina Rachel Elżbieta de Talleyrand-Pèrigord (1823-1895).
Fundatorzy kaplicy założyli fundację która obsługiwana była przez Kamerę Książęcą – zarząd dóbr książęcych. Jej kapitał wynosił 3000 marek niemieckich. Nadzór urzędowy sprawował syn zmarłej Bonifacy, który w latach 1901-1910 pełnił funkcję pełnomocnika generalnego księcia żagańskiego i dyrektora Kamery Książęcej. Z odsetek kapitału Książęcy Zarząd Ogrodów cztery razy w roku przystrajał świeżymi wieńcami i kwiatami kaplicę, były to: 9 marca – rocznica śmierci, 29 czerwca, 6 lipca – rocznica urodzin i 2 listopada – dzień zaduszny. Dodatkowo fundacja w dniu 6 lipca wypłacała darowiznę na ochronkę dla dzieci, która była prowadzona przez siostry zakonne przy szpitalu św. Ducha, za życia księżna Paulina była dobrodziejką tego szpitala.
Obowiązkiem fundatorów było przekazywanie odsetek na bieżące remonty kaplicy. Dodatkowo zapisano, że w momencie rozwiązania Kamery Książęcej zarząd z kapitałami przechodzi na kościoły katolickie w Żaganiu (Likwidacja księstwa żagańskiego nastąpiła w 1935 roku, czy na ten temat podjęto decyzję nie wiadomo – archiwa milczą). Pomimo małej architektury kaplicy jest to intersujący przykład działalności dwóch znanych architektów wiedeńskich z przełomu XIX i XX wieku. Jest to drugi zabytek na terenie dzisiejszej Polski po rezydencji magnackiej w Łańcucie hrabiów Potockich. Owa rezydencja była przebudowana przez Elżbietę i Romana Potockich w 1889 roku – pra-wnuczki księżnej żagańskiej, Doroty de Talleyrand-Pèrigord.
